معبد آناهیتا
معبد آناهیتا بنای تاریخی در شهر کنگاور است که در میانهٔ راه همدان به کرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون قرار گرفته‌است. این اثر در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۳۱ به‌عنوان یکی از نخستین آثار ملی ایران در آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است
آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بوده‌است. این بنا با ۶/۴ هکتار وسعت، بر پشته صخره‌ای و مشرف به دشت کنگاور ساخته شده‌است. «بقایای این پرستشگاه باشکوه که از بزرگترین بناهای سنگی در ایران است با بنایی چهار ضلعی مستطیل شکل در اندازه‌های ۲۰۹ در ۲۴۴ متر بر فراز تخت سنگ کم ارتفاع سیلیس آتشفشانی در شهر کنگاور در استان کرمانشاه قرار دارد. پرستشگاه آناهیتا نیز همچون بناهایی که بر بلندی ساخته شده‌اند برگرفته از شیوهٔ سکوسازی (صُفه سازی) است که در دشت ایران باب بوده و در دوره‌های پسین نیز بناهای مهم پرستشگاهی و برخی بناهای حکومتی روی سکو بنا می‌شده‌اند.» فراز این اثر تاریخی ردیفی از ستون‌های سنگی بر پا بوده که بلندای هر ستون ۵۴٫۲ متر است. ورودی بنا به وسیلهٔ پلکان دو طرفه در جبههٔ جنوبی تعبیه شده و در جبههٔ شمال خاوری پلکان یک طرفه راه دسترسی به این مکان را ممکن ساخته‌است.
معدن‌های اله دانه، باغ ملی، چهل مران، قوره جیل، رستم‌آباد و هلال احمر از معدن‌های اصلی و مورد پژوهش قرار گرفته مورد استفاده برای استخراج سنگ برای این معبد هستند. معدن سنگ چهل مران در ۲ کیلومتری باختر این بنا قرار دارد و اکنون سنگ‌های نیمه تراش میان ستون و سنگ‌های نما در سطوح معدن از همان زمان باقی مانده‌است.
قدمت این بنا به دورهٔ اشکانی و ساسانی نسبت داده شده؛ نشانه‌ها و واژه‌های دوره ساسانی بر روی سنگ‌ها حکاکی گردیده‌است.
براساس گفته‌های پیرنیا، پلکان و معماری معبد آناهیتا در دورهٔ پارتی ساخته‌شده و در زمان ساسانیان بازسازی شده‌است. باستان‌شناسانی که معبد ناهید کنگاور را از لحاظ زمین‌شناسی و مقایسه‌های ابنای مختلف بررسی کرده‌اند، می‌گویند عناصر موجود در آن مربوط به دوران هخامنشی است.
- پلکان دو طرفه: مهم‌ترین عنصر این بنا است که در ۱۵۴ متر به صورت دوطرفه به دیوار جنوبی معبد تکیه داده‌شده‌است.
- حجاری ستون‌ها و اجزای آن‌ها: ستون‌ها از طرح دریک تأثیر پذیرفته‌است اما علاوه‌بر آن از معماری باستانی منطقهٔ آذربایجان- کردستان نیز بهره گرفته‌است.
- عاری از تندیس: معبد ناهید، هیچ بت یا مجسمه‌ای ندارد و تنها مظاهر ذهنی از آناهیتا در نظر گرفته شده‌است.
گیرشمن هنر و معماری پارت‌ها را به ۳ دسته تقسیم می‌کند:
- هنر صد درصد ایرانی
- هنر یونانی و ایرانی
- هنر یونانی (هلنی)
وی معتقد است معبد ناهید متعلق به دستهٔ دوم است و دارای طرح غربی است. این معبد حدود ۲۰۰ سال قبل از میلاد ساخته شده و در سازهٔ اصلی آن قطعات سنگی همانند تخت جمشید استفاده شده‌است؛ اما با سرستون‌هایی همانند سبک دوریک. براساس چشمه‌هایی که از بالای معبد جاری است می‌توان احتمال داد مربوط به دوران سلوکی و تأثیر پذیرفته از آن است اما سبک ستون‌ها، اندازه و معماری آن‌ها این احتمال را رد می‌کند. معبد کنگاور محوری چهار گوش است به ابعاد ۲۱۰×۲۸ متر، در جبهٔ جنوبی دیواری ایجاد شده به قطر ۱۸/۵ متر و دارای ۲۴ ستون نسبتاً مساوی است. در دو طرف پلکانی دارد به طول ۳۰ متر. در این باره باید گفت در مکان‌هایی همانند نیایشگاه‌ها یا کاخ‌های پذیرایی که باید دید انسان همواره به یک سمت باشد از تقارن بهره برده‌اند. در رابطه با کاربرد این بنا نظریات مختلفی وجود دارد؛ عده‌ای معتقداند این بنا تنها برای شکار و تفریح بوده و تعدادی دیگر آن را «دسکره» می‌نامند و می‌گویند پادشاهان، معدودی از مهمانان خود را در این مکان می‌پذیرفتند و البته گاهی نیز برای خوش‌گذرانی و شکار مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است؛ همانند دسکرهٔ جبلیه کرمان، هارونیه طوس و خواجه ربیع مشهد و با خشک شدن باغ و بوستان پیرامونشان به مرور چیزی جز یک ویرانه از آن‌ها باقی نمانده‌است
Reference
- «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی
- رضا طاهری، آناهیتا و ایزدبانوان دیگر در اسطوره‌ها و باورهای ایرانیان، نشر فروهر، ص ۱۱۴
- سبک‌شناسی معماری ایرانی. محمد کریم پیرنیا. نشر معمار. ۱۳۸۳. ص۹۲–۹۳
- طاووسی و پورمند، ایزد بانوی آب آناهیتا، ۴۵.
- حیدری، تحلیل فضایی معماری معبد آناهیتا کنگاور، ۷۵–۷۶.
- «کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی و احیا معماری معبد آناهیتا کنگاور و تاق گرامعماری معبد آناهیتا – جلد اول پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری. ۱۳۸۶.